budowa grzybów

Owocniki to nie tylko "kapelusz na trzonie", różnorodność form owocników grzybów jest o wiele większa. Najbardziej znane grzyby nadrzewne wytwarzają owocniki hubowate o kształcie kopytowatym lub konsolowatym, bokiem przyrośnięte do drewna. Ale inne nadrzewne gatunki tworzą płaskie, cienkie owocniki pokrywające powierzchnię podłoża, przylegające do niego – zwane resupinatowymi. Owocniki mogą mieć też kształt rurek, pałeczek, buławek, mogą być rozgałęzione na kształt drzewek lub koralowców. W grupie tzw. wnętrzniaków jest szczególnie duże bogactwo form owocników – obok purchawek znajdziemy tam gwiazdosze (Geastrum) przypominające rozgwiazdę lub ośmiornicę z kulistą, purchawkowatą „główką” osadzoną na ramionach. Tutaj należą też osobliwe falliczne owocniki sromotnika smrodliwego (Phallus impudicus) lub przypominające ośmiornicę owocniki okratka australijskiego (Clathrus archeri). Wśród grzybów workowych często spotyka się owocniki w kształcie miseczek lub dysków. smardze (Morchella) mają owocniki zbliżone pokrojem do grzybów kapeluszowych – zróżnicowane są na trzon i kapelusz o dołkowanej lub pofalowanej powierzchni.

Owocniki spełniają dwie podstawowe funkcje. Po pierwsze dają odpowiednią, podstawę dla hymenium (warstwy rodzajnej) tj. warstwy na której tworzą się zarodniki. Po drugie (owocniki grzybów kapeluszowych) wynoszą ją ponad powierzchnię ziemi tak, aby zarodniki mogły być lepiej rozsiane przez wiatr.

Najważniejszą funkcjonalnie częścią owocnika jest hymenofor pokryty warstwą rodzajną. W toku ewolucji preferowane było zwiększanie liczby produkowanych zarodników przez wzrost powierzchni hymenium, jednak bez powiększania rozmiarów i masy owocnika. Jest to możliwe do uzyskania dzięki zwiększaniu pofałdowania hymenoforu, tworzenia form ażurowych. I tak u lejkowca dętego (Craterellus cornucopioides) hymenofor jest tylko nieznacznie pobrużdżony, u pieprznika jadalnego (Cantharellus cibarius) ma formę znacznych blaszkowatych listewek, a u kolczaka obłączastego (Hydnum repandum) ma formę kolców. Najlepszy stosunek powierzchni hymenoforu do masy owocnika uzyskały grzyby blaszkowe, w których warstwa rodzajna pokrywa obie powierzchnie stosunkowo cienkich blaszek oraz grzyby rurkowe, u których warstwa rodzajna wyściela wnętrze rurek.

U grzybów z rodzaju purchawka i tęgoskór zarodniki tworzone są wewnątrz kulistawego owocnika. Wydostają się po rozerwaniu osłon owocnika.

Jeden owocnik wytwarza ogromną liczbę zarodników, rzędu miliardów do bilionów. Zarodniki te, po dostaniu się na odpowiednie podłoże, kiełkują w obecności wody. Aby doszło do wytworzenia nowej grzybni grzybów podstawkowych muszą w niewielkiej odległości od siebie wykiełkować dwa zarodniki tego samego gatunku. Zarodniki mają bowiem pojedynczy komplet chromosomów (są haploidalne) i dopiero po połączeniu strzępek dwóch grzybni pierwotnych tworzy się właściwa diploidalna grzybnia, która jest zdolna wytwarzać nowe owocniki.

Najczęściej zarodniki są rozsiewane z wiatrem. Są to niewielkie komórki – rzędu 0.01 mm średnicy, dlatego łatwo się unoszą w powietrzu i przemieszczają na odległość dziesiątków kilometrów a nawet między kontynentami. Sprawia to, że mikobiota w ramach jednej strefy klimatycznej na całej kuli ziemskiej ma liczne gatunki wspólne. Na jej zróżnicowanie duży wpływ ma odmienna roślinność – inne gatunki roślin warunkują często występowanie odmiennych gatunków grzybów - mikoryzowych lub monofagów saprotroficznych o ścisłej specjalizacji co do rodzaju podłoża. Większe zróżnicowanie mikobioty występują pomiędzy strefami klimatycznymi, przy czym tropikalne tereny, cieplejsze i wilgotniejsze, liczą najwięcej gatunków grzybów i roślin.

Do rzadszych przypadków należą gatunki, u których zarodniki nie są roznoszone przez wiatr. U sromotnika smrodliwego (Phallus impudicus), masa zarodników ma atrakcyjny dla much odór padliny. Jest przez muchy zjadana i roznoszona po terenie. Owocniki grzybów podziemnych są zjadane przez ssaki, a zarodniki wydalane z kałem w nowych miejscach.

Typowe egzemplarze

Należy pamiętać, że w miarę wzrostu owocnika jego wygląd ulega zmianie. Zmienia się kształt kapelusza. Barwa kapelusza zwykle staje się bledsza. Barwa innych elementów owocnika może się intensyfikować. Np. z początku białawe pory prawdziwka zmieniają barwę na żółtooliwkową. Elementy osłony, takie jak pierścień i pochwa mogą zaniknąć – ich utrata z wiekiem bywa dużym problemem w rozpoznawaniu gatunków grzybów blaszkowych. Dlatego też oznaczenie gatunku jest łatwiejsze, jeśli mamy do dyspozycji kilka egzemplarzy w różnym wieku.

Na wygląd owocników wpływa także pogoda. Deszcze u niektórych gatunków (np. u gołąbków (Russula)) powodują wypłukiwanie barwników ze strzępek skórki kapelusza, co zmienia jego barwę. Przemienne okresy suchego i wilgotnego powietrza powodują deformacje owocników, zwłaszcza kształtu kapelusza, który może być spękany na brzegu. Przymrozek potrafi całkowicie zmienić barwę owocnika i powoduje deformacje kształtu. Takie nietypowe owocniki są często po prostu nieidentyfikowalne.

Jedynie u owocników w dobrej kondycji, nie za starych i nie za młodych, prawidłowo rozwiniętych tj. wyrosłych podczas przeciętnych warunków pogodowych, można dobrze ocenić barwę i inne cechy owocnika.

Dla sprawnego oznaczania gatunku ważne jest też zdobyte z czasem tzw. opatrzenie danego gatunku. Jest to doświadczenie oparte na krytycznej obserwacji dużej liczby owocników danego gatunku, znajdujących się w różnym wieku i wyrosłych w czasie różnego przebiegu pogody. Opatrzenia nie da się uzyskać podczas jednej wyprawy na grzyby, czy nawet podczas jednego roku, gdyż nabywa się je kilkukrotnie identyfikując dany gatunek grzybów. Za każdym razem widząc owocniki w nieco innym wieku i rozwinięte przy odmiennej pogodzie. W zdobyciu opatrzenia pomocne jest zapoznanie się z wieloma ilustracjami w atlasach grzybów.

Modelowy owocnik grzyba kapeluszowego jest na wczesnym etapie rozwoju osłonięty dwoma chroniącymi go osłonami.

Zewnętrzna osłona całkowita okrywa zawiązek owocnika, tak jak skorupka okrywa jajko.

Dodatkowa wewnętrzna osłona częściowa okrywa hymenofor łącząc brzeg kapelusza z powierzchnią trzonu w jego górnej części.

W miarę wzrostu, z rozerwanej osłony całkowitej, pozostaje u podstawy trzonu pochwa a na powierzchni kapelusza łatki.
Z rozerwanej osłony częściowej tworzy się pierścień na trzonie; czasem jej resztki zwieszają się z brzegu kapelusza.

Tak jest w modelowym przypadku. Przeglądając gatunki grzybów znajdziemy takie, które mają silnie wyrażone tylko niektóre elementy – pierścień i pochwę u muchomora zielonawego (Amanita phalloides), pierścień i łatki u muchomora czerwonego (Amanita muscaria) lub sam pierścień u płachetki zwyczajnej (Cortinarius caperatus). Jednak u większości gatunków osłony są tak słabe, że nawet u bardzo młodych owocników nie można ich dostrzec, a u wielu gatunków brak ich zupełnie, np. u twardzioszka przydrożnego (Marasmius oreades).

U wielu gatunków tylko jedna z osłon, całkowita lub częściowa, jest lepiej rozwinięta i przez to jej resztki są trwalsze, stają się dostrzegalne.

Resztki, nawet stosunkowo grubej, osłony są jednak, w porównaniu z zasadniczą częścią owocnika, dość delikatne. Dlatego z wiekiem lub pod wpływem opadów oddzielają się od owocników lub rozsypują tak, że często u starszych egzemplarzy są niedostrzegalne. Dlatego te cechy muszą być sprawdzane na młodych owocnikach, pozostających w dobrej kondycji. Resztki osłony mogą też być niechcący zniszczone przy chwytaniu i wyciąganiu owocnika. Grzybów do identyfikacji nie wolno odcinać u podstawy trzonu. Należy wyciągać je w całości, uprzednio nieco rozchyliwszy ściółkę wokół trzonu, chwytając z wyczuciem, w razie potrzeby podważając u podstawy trzonu tak, aby wyciągnąć nasadę trzonu z ewentualnie znajdującą się tam pochwą.

Tylko pochwa

Jeśli osłona całkowita jest grubsza a częściowa znikoma lub jej nie ma, to tworzą się owocniki bez pierścienia. Mają natomiast pochwę u podstawy trzonu, np. muchomora rdzawobrązowego (Amanita fulva). Czasem resztki osłony całkowitej są widoczne jako łatki na powierzchni kapelusza.

Tylko pierścień

Jeśli mamy odwrotny przypadek – tj. osłona częściowa jest gruba a całkowita znikoma lub jej nie ma, to dojrzały owocnik będzie miał pierścień na trzonie, ale nie będzie miał pochwy u podstawy trzonu. Tak jest np. u pieczarek (Agaricus) i u płachetki zwyczajnej (Cortinarius caperatus).

Inne formy hymenoforu

Pod spodem kapelusza możemy spotkać nie tylko blaszki czy rurki.

Kolczasty hymenofor ma np. sarniak świerkowy (Sarcodon imbricatus) i kolczak obłączasty (Hydnum repandum).

U pieprznika jadalnego (Cantharellus cibarius) mamy regularnie żyłkowany hymenofor, przypominający blaszkowy, przy bliższym przyjrzeniu się można jednak zauważyć, że są to rozgałęziające się i łączące ponownie żyłki. Nieregularnie płytko pofałdowany, niemal gładki hymenofor ma lejkowiec dęty (Craterellus cornucopioides).

U grzybów z owocnikami buławkowatymi i krzaczkowatymi gładki hymenofor pokrywa górne odcinki ramion owocnika.

Pokryta hymenoforem „główka” owocników smardz (Morchella) posiada jamki, które mogą być ustawione w mniej lub bardziej wyraźne pionowe szeregi. Powierzchnia „główki” owocników piestrzenic (Gyromitra) jest nieregularnie pofałdowana i bruzdowana. U kustrzebek i innych grzybów workowych o miseczkowatych owocnikach, hymenofor znajduje się na górnej, wewnętrznej powierzchni miseczki i jest gładki.

Barwa owocników

Barwa owocników jest ważną cechą przy oznaczaniu gatunku – nie wolno jednak jej przeceniać.

Przy oznaczaniu grzybów trzeba mieć świadomość, że przykładanie zbyt dużej wagi do diagnostycznej roli koloru najczęściej zwodzi na manowce. Ludzie z natury są wzrokowcami, poznają świat głównie zmysłem wzroku. Odruchowo więc przydają barwie decydujące znaczenie dla określania gatunku. W rzeczywistości nie zawsze jest ona najbardziej istotną cechą diagnostyczną. Trzeba wiedzieć, jak bardzo jest zmienna w zależności od gatunku, wieku i warunków atmosferycznych w jakich rósł owocnik. Dlatego porównując barwę zebranych owocników z opisem gatunku potrzebne jest doświadczenie i krytycyzm. Trzeba ocenić o ile i w jakim kierunku barwa mogła zostać zmieniona przez czynniki zewnętrzne. Barwa podawana w opisie gatunku odnosi się do owocników młodych lub dojrzałych, wyrosłych w typowych warunkach pogodowych, bez długotrwałych deszczów i bez przymrozków.

U niektórych gatunków barwa owocników bywa szczególnie zmienna. Tak jest, gdy zależy ona od proporcji kilku barwników rozpuszczalnych w wodzie, jak np. w kapeluszu u licznych gołąbek (Russula). Wtedy wypadkowa barwa w zależności od opadów lub występowania rosy, może być diametralnie różna np. żółta, fioletowa lub zielona u tego samego gatunku.

Generalną zasadą jest, że z wiekiem barwy owocnika stają się mniej jaskrawe, płowieją. Szczególnym przypadkiem są grzyby zasłonakowate – u nich charakterystyczne zabarwienie kapelusza, blaszek i miąższu może być właściwie ocenione jedynie u najmłodszych owocników. W czasie rozwoju owocnika najdłużej zachowuje się ono na blaszkach przy brzegu kapelusza.

Jest szczególna grupa gatunków, o higrofanicznych (zmieniających barwę pod wpływem wody) kapeluszach. W takich wypadkach barwa kapelusza diametralnie zmienia się w zależności od stopnia uwilgotnienia miąższu – np. z ciemnobrązowej na jasnokremową przy wysychaniu. Zwykle barwa suchych owocników jest jaśniejsza.

Ważną cechą może też być prążkowanie brzegu kapelusza. Świadczy ono o bardzo cienkim miąższu – prążki to prześwitujące blaszki. U grzybów higrofanicznych, cecha ta może być dostrzegalna, tylko na wilgotnych kapeluszach.

Na odbiór barwy wpływa też faktura powierzchni kapelusza. Jeśli jest gładka bądź śluzowata, będzie w specyficzny sposób lśniła. Drobno włókienkowata może mieć jedwabisty połysk. Pokryta krótkimi odstającymi włoskami, aksamitna będzie matowa. Wreszcie może być nierówna lub mniej lub bardziej grubo kosmkowata, łuseczkowata lub żyłkowana.

Przypadkiem, gdy barwy mają kolosalne znaczenie diagnostyczne są przebarwienia. U wielu gatunków przy uszkodzeniu, otarciu lub uciśnięciu powierzchni owocnika, a także na powierzchni poprzecznego przekroju lub z wiekiem, zmienia się barwa uszkodzonej części. Może ona sinieć, czerwienieć, żółknąć, czernieć. Jest to bardzo ważna cecha diagnostyczna pomocna w oznaczaniu gatunku, nawet gdy zmiany barwy są nieznaczne i z trudem dostrzegalne. Ważna jest wtedy też dynamika – czas zmiany barwy, jej intensywność, sekwencja zmiany odcieni. Zmiana barwy może dotyczyć tylko pewnych części – np. tylko podstawy trzonu lub miąższu kapelusza. Przebarwienia są niezbędne do określenia gatunków w takich rodzajach jak koźlarz (Leccinum), borowik (Boletus) i pieczarka (Agaricus). W niektórych przypadkach stosuje się odczynniki chemiczne do wywołania istotnej diagnostycznie zmiany barwy powierzchni lub miąższu owocnika.

mleczaj (Lactarius) i niektóre gatunki z innych rodzajów, w miejscach uszkodzeń wydzielają sok mleczny. Sprawdzenie zmiany jego barwy, jaka następuje z upływem czasu, jest bardzo pomocne przy oznaczeniu gatunku. Np. rydze od innych, niejadalnych mleczajów z białym mleczkiem, wyraźnie odróżniają się pomarańczową barwą mleczka. Z upływem czasu, w zależności od gatunku, zielenieje ono lub przybiera ciemniejsze tony.

« Królestwo grzybów · początek strony · Nazwy grzybów »

egzoperydium, osłona zewnętrzna

zewnętrzna część owocnika grzybów z grupy Gasteromycetidae; np. u gwiazdoszy (Geastrum) w formie gwiaździsto rozłożonych ramion; egzoperydium osłania endoperydium

endoperydium, osłona wewnętrzna

wewnętrzna część owocnika grzybów z grupy Gasteromycetidae; np. u gwiazdoszy (Geastrum) w formie cienkościennej główki wewnątrz której znajduje się masa z zarodnikami - gleba

gleba

płodna część owocnika grzybów z grupy Gasteromycetidae; dojrzała gleba w owocnikach grzybów z rodziny purchawkowate (Lycoperdaceae) przekształca się w masę złożoną z włośni i zarodników

włośnia

(lat. capillitium)
nitkowaty splot strzępek w który zamienia się dojrzała gleba owocników grzybów z rodziny purchawkowate (Lycoperdaceae)

hialinowy

przejrzysty i bezbarwny, termin używany w odniesieniu do zarodników i innych obiektów mikroskopowych

kapelusza kształt

kulisty, walcowaty, stożkowaty, dzwonkowaty - wypukły - płaski - wklęsły, lejkowaty, z garbkiem

kapelusza powierzchnia

sucha - lepka - pokryta grubą warstwą śluzu
naga - oszroniona - omączona - aksamitna - zamszowa - z meszkiem - orzęsiona - z kosmkami - z łuseczkami
matowa - z (jedwabistym) połyskiem - prążkowana
równa - pofałdowana - rowkowana

las łęgowy

Lasy liściaste w dolinach rzecznych.

ozonium

Widoczne jako omszenie lub watowata masa strzępki grzybni u podstawy i w pobliżu owocnika, np. charakterystyczne dla części pieniążek (Collybia).

płonny

Nie służący rozmnażaniu. Komórki płonne w hymenium to cystydy.

sklerota

Organ przetrwalnikowy zwykle w postaci twardej grudki zbudowanej ze zbitych strzępek grzybni.

trzon

podstawa: tępa - zwężona - z nibykorzeniem - z ryzomorfami - rozszerzona - bulwiasta - z obrzeżoną bulwką - z tarczką
pełny - rurkowaty - z komorowatym, watowatym wnętrzem
cylindryczny (równogruby)

pęcherzykowaty (vesiculose)

(eng. pęcherzowaty, pęcherzykowaty, lat. vesica - pęcherz)
określenie kształtu komórek, stosunkowo cienkościennych i ± okrągłych w obrysie