W konstrukcji mikroskopu są połączone dwa układy: optyczny i mechaniczny. Układ optyczny składa się z dwóch splecionych ze sobą części oświetleniowej i powiększającej. Jeden służy do optymalnego oświetlenie obserwowanego obiektu. Drugi do dwustopniowego powiększenia jego obrazu. Układ mechaniczny ma zapewniać właściwe położenie poszczególnych elementów układu optycznego. W konstrukcji mikroskopu kluczowa jest stabilność i precyzja układu mechanicznego oraz wzajemna równoległość i współśrodkowość składowych układu optycznego. W lepszych mikroskopach badawczych znadują się wszelkie regulacje temu służące oraz możliwość rozbudowy o elementy realizujące różne sposoby oświetlenia, obserwacji, rejestracji obrazu. W uproszczonych "studenckich" mikroskopach lub przeznaczonych do rutynowych badań laboratoryjnych, rezygnuje się z niektórych elementów celem uzyskania tańszych w produkcji rozwiązań.
Elementy mechaniczne
- Statyw, korpus mikroskopu: zapewnia sztywność całej konstrukcji, generalnie im sztywniejszy i cięższy mikroskop tym lepiej.
Konstrukcja statywu determinuje, czy dla regulacji odległości obiektyw-przedmiot (tj. nastawiania na ostrość, ogniskowania) przesuwamy w pionie stolik przedmiotowy względem nieruchomego obiektywu, czy też wykonujemy te ruchy tubusem (wraz z mocowanymi do niego obiektywami, okularami i innymi akcesoriami) podczas gdy stolik jest sztywno związany z korpusem.
Rozwiązanie pierwsze (podnoszony-opuszczany stolik) jest stosowane w nowszych mikroskopach. Jest lepsze bo zapewnia stałą wysokość okularów - co jest istotne z ergonomicznego punktu wiedzenia. Ważne jest też to, że stolik jako element ruchomy jest lżejszy od części tubusowej i okularowej. Problemem bywa bowiem zjawisko samoistnego opadania, "płynięcia" stolika lub tubus pod własnym ciężarem. Kompensacja ciężaru wymaga odpowiedniego dobrania oporu stawianego przez śrubę ruchu pionowego i gdy zostanie przekroczony zakres regulacji pojawia się tendencja do "płynięcia". To może wręcz uniemożliwić stosowanie ciężkich nasadek fotograficznych lub innych urządzeń umieszczanych na tubusie. Takiej wady nie ma nowoczesna konstrukcja z podnoszonym stolikiem przedmiotowym, którego ciężar jest z reguły nieduży,
- Stolik przedmiotowy: służy do umocowania preparatu i jego przesuwu w poziomie w osiach X, Y, w zależności od rozwiązania konstrukcyjnego (patrz uwagi przy statywie mikroskopu) przez jego ruch w pionie reguluje się odległość obiektyw-przedmiot (tj. nastawia się ostrość). Mogę też być stoliki specjalnego przeznaczenia np. obrotowy, z precyzyjną podziałką, do pracy w świetle spolaryzowanym. W wyżej wspomnianym mikroskopie stolik jest wymienny i obracany w pewnym zakresie - blokowany jest w przez docisk nieopisanej na powyższym zdjęciu "wajhy" widocznej nieco ponad kondensorem. Poprzez zwolnienie blokady i wyjęcie stolika można go umieścić w położeniu takim aby śrubę posuwu poziomego preparatu (są to dwa, współoosiowe pokrętła) znadowała się pod prawą lub lewą ręką.
- Śruba ogniskowania makro- i mikrometyczna: śruby służące do ustawiania odległości przedmiot-obiektyw (nastawiania ostrości, ogniskowania).
W zależności od konstrukcji śruba podnosi-opuszcza stolik przedmiotowy lub tubus z obiektywami. Śruba ruchu drobnego - mikrometryczna, zaopatrzona jest zwykle w poddziałkę mikrometyczną. Może ona wtedy służyć do pomiaru grubości (wysokości) obiektu. Wartości mierzone tą techniką nie odpowiadają wprost odczytowi z podziałki śruby. Opis techniki pomiaru grubości mikroskopem,
W normalnej sytuacji mamy w rewolwerze mikroskopu zestaw obiektywów o tej samej odległości parfokalnej. Jest to korzystna sytuacji, bo oznacza, że po nastawieniu ostrości jednym obiektywem i następnie po zmianie na obiektyw o innym powiększeniu, obraz jest nadal ostro widoczny. Ewentualnie wymagana jest nieduża korekta ostrości przez obrót śruby ogniskowania mikro
W mikroskopach zaprojektowanych pod koniec XX w. stosuje się przeważnie tzw. optykę korygowaną na nieskończoną i odpowiednie do tego obiektywy z wygrawerowanym symbolem nieskończoności. Przy czym o ile wymienność obiektywów projektowanych dla tubusa 160mm różnych marek była niemal zawsze możliwa, także dzięki wspólnemu standardowi gwintu (RMS), to obecnie, z uwagi na walkę konkurencyjną systemy poszczególnych głównych producentów mikroskopów nie są wzajemnie kompatybilne.
- Układ oświetleniowy. Oświetlenie jest krytycznym dla jakości obrazu elementem mikroskopowania i znajdziesz na zbiorczej kilka artykułów poświęconych temu tematowi, W dawnych konstrukcjach stosowano zwykle rozwiązanie z lusterkiem, z którym można było użyć zewnętrzny oświetlacz (lampę mikroskopową). Obecnie regułą jest oświetlacz zintegrowany (wbudowany) w korpus mikroskopu. W oświetleniu tkwi zwykle zasadnicza różnica pomiędzy pełnymi mikroskopami badawczymi, a uproszczonymi, tanimi mikroskopami studenckimi (np. PZO Studar) lub do rutynowych badań laboratoryjnych. Uproszczenie polega zwykle na rezygnacji z przysłony polowej, możliwości centrowania i ustawiania odległości żarówki od kolektora, centrowania kondensora.
- układ mechaniczny kondensora: pozwala na regulacje położenia kondensora w pionie (ogniskowanie przysłony polowej w płaszczyźnie przedmiotowej w oświetleniu wg Koehlara). W bardziej zaawansowanych modelach możliwe jest też centrowanie kondensora względem osi optycznej mikroskopu. Wspomniany PZO Biolar posiadają regulowaną mechanicznie blokadę (śrubę dystansową) zabezpieczający przed zbyt wysokim uniesieniem kondensora i "wjechaniem" w szkiełko przedmiotowe,
Elementy optyczne to :
- Oświetlacz: w prostych mikroskopach będzie to lusterko, może też być wbudowana żarówka z reflektorem, lub pełnowymiarowy układ oświetlający z kolektorem, regulacją odległości, centrowaniem, osobnym zasilaniem niskowoltowym, z regulacją napięcia itd.
- Kondensor: koncentruje światło formując z niego stożek wystarczający do oświetlenia pola przedmiotowego i wypełnienia apertury używanego w danej chwili obiektywu. Przy oświetleniu ustawionym wg Koehlara przysłona kondensora staje się przysłoną aperturową obiektywu i jest jednocześnie wtórym źródłem oświetlenia,
- Obserwowany obiekt umieszczany jest na szkiełko przedmiotowym (podstawowym). Na nim w kropli płynu (medium) umieszczony jest oglądany przedmiot, przykryty szkiełkiem nakrywkowym, Rozmiar szkiełka przedmiotowego jest ustandaryzowany na 76 x 26 mm, jego grubość to ok. 1 mm. Dawniej produkowane bywały grubsze. Bardzo ważna jest czystość szkiełek. Obecnie produkowane szkiełka renomowanych firm są reklamowane jako "gotowe do użycia" i zwykle jest to niemal prawdą. Dobrze jest jednak przynajmniej mieć gruszkę gumową pod ręką dla zdmuchnięcia nieprzylegającego kurzu. Grubość szkiełka przykrywkowego powinna zwykle wynosić ok. 0.15 mm - kwestia ta jest bardzo istotna dla obiektywów o powiększeniu ponad x10 i została szczegółowo wyjaśniona w specjalnym artykule.
- Imersja polega na wypełnienie cieczą przestrzeni pomiędzy szkiełkami a obiektywem i/lub pomiędzy kondensorem a szkiełkiem przedmiotowym, tak aby współczynnik załamania ośrodków na drodze światła od kondensora do obiektywu był możliwie równy (lub zgodny z obliczeniami przyjętymi przy projektowaniu obiektywu imersyjnego). W przypadku obiektywów suchych we wspomnianych przestrzeniach, na drodze światła znajduje się powietrze.
- Obiektywy. Jest pierwszym, zasadniczym elementem powiększającym obraz. Zbierają światło wychodzące z przedmiotu i tworzy jego powiększony obraz pośredni, oglądany przez okular(y) mikroskopu,
- Tubus: tutaj, w tylnej płaszczyźnie ogniskowej obiektywu formuje się powiększony obraz pośredni. W tubusie, w gniazdach okularowych umieszcza się okulary mikroskopowe.
- Nasadka okularowa: dłuży do osadzenia okularów i zmiany biegu promieni świetlnych na bardziej ergonomiczy dla obserwatora - pochylony. Nasadki okularowe mogą być jednookularowe (w prostszych i starszych mikroskopach) lub dwuokularowe (binokularna) pozwalające na wygodną obserwację dwoma oczami - ważne nie tylko ze względu na ergonomię ale i dla zdrowia.W przypadku nasadek binokularnych może być dostępna regulacja rozstawu okularów (stosownie do odległości pomiędzy źrenicami obserwatora) oraz regulacja dioptrija (dostępna w jednym z okularów) dla wyrównania różnić pomiędzy oczami obserwatora. Tzw. nasadki triokularowe mają trzecie wyjście okularowe (lub łącznikowe) do podłączenia aparatu fotograficznego, kamery cyfrowej.
- Okulary: służą do powiększenia (i obserwacji ocznej) obrazu tworzonego przez obiektyw mikroskopu, dodatkowo mogą korygować wady obrazu z obiektywu, Okulary pomiarowe umożliwiają (po wyskalowaniu) wykonywanie pomiarów długości i szerokości obserwowanych obiektów. Opis techniki.
- Mikroskop stereoskopowy - mikroskop z nasadką binokularną to nie to samo co mikroskop stereoskopowy. W mikroskopii stereoskopowej obraz dochodzący do każdego z oczu różni się, obserwator ma wrażenie postrzegania głębi obrazu, w mikroskopie binokularnym obraz dostarczany dla każdego oka jest ten sam, nie daje przestrzennego wrażenia. Mikroskopy stereoskopowe, są bardzo przydatne w mykologii, zwłaszcza przy precyzyjnym wykonywaniu preparatów lub przy badaniu grzybów tworzących bardzo małe owocniki. Z reguły mikroskopy te charakteryzują się dużą odległością roboczą obiektywu (standard to 100 mm) i stosunkowo niewielkimi powiększeniami, rzadko przekraczającymi 100x,
